«اگر تیمسار درگاهی می‌دانست که چرخ روزگار چگونه خواهد چرخید، شاید هیچگاه مسئولیت تبدیل قصر پادشاهان قاجار را به یک زندان قبول نمی‌کرد، چون او خودش به عنوان نخستین زندانی در این زندان به بند افتاد.»
نخستین زندانیان؛ از کمونیست‌ها تا رجال سیاسی
نخستین گروه زندانیان قصر، عمدتاً فعالان سیاسی و کمونیست‌ها بودند. یوسف افتخاری، یکی از اولین زندانیان سیاسی، در خاطراتش از روزهای نخست زندان قصر می‌نویسد: «تختش خوب و رختخوابش تمیز بود… خود ما باغبانی و درختکاری می‌کردیم و…». در این دوران، زندانیان سیاسی مانند نصرت‌الدوله فیروز، سیدجعفر پیشه‌وری و اعضای گروه ۵۳ نفر، از جمله چهره‌های سرشناس محبوس در قصر بودند.
رخدادهای مهم: قتل‌ها، اعدام‌ها و شورش‌ها
زندان قصر در دهه‌های بعد، صحنه‌ی وقایع مهم و خونباری شد. قتل عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار رضا شاه)، اعدام علیمردان‌خان بختیاری و سردار اسعد بختیاری، بازداشت گروه ۵۳ نفر (از جمله دکتر تقی ارانی)، و مرگ مشکوک محمد فرخی یزدی از جمله رخدادهای مهم این زندان در دوره پهلوی اول بود. در دهه ۲۰ و ۳۰ خورشیدی نیز شورش‌هایی در زندان رخ داد و با ورود متفقین به ایران، بسیاری از زندانیان مشمول عفو شدند.
اصطلاحات و فرهنگ زندان قصر
دو اصطلاح معروف ایرانی، «آب خنک خوردن» و «زیر هشت»، ریشه در زندان قصر دارند. در این زندان، دو رشته قنات با آب زلال وجود داشت که زندانیان از آن می‌نوشیدند و مردم به کنایه می‌گفتند هر کس به زندان قصر می‌افتد، «آب خنک خورده» است. همچنین، معماری زندان با هشتی بزرگ و اتاقی زیر آن برای بازجویی و شکنجه، باعث شد اصطلاح «زیر هشت» برای اتاق بازجویی رایج شود.
زندانیان سرشناس؛ از سیاست تا فرهنگ
در طول دهه‌ها، زندان قصر میزبان بسیاری از چهره‌های برجسته سیاسی، فرهنگی و ادبی ایران بود. نام‌هایی چون:
دکتر تقی ارانی و گروه ۵۳ نفر
عبدالحسین تیمورتاش
علیمردان‌خان بختیاری
قوام‌السلطنه
نصرت‌الدوله فیروز
سیدجعفر پیشه‌وری
دکتر خلیل ملکی، عبدالحسین نوشین، نورالدین کیانوری، محمدعلی عمویی، موسی خیابانی، مسعود رجوی
سرلشکر قرنی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی، آیت‌الله طالقانی
شاعران و نویسندگانی چون احمد شاملو، نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث
هر یک از این افراد خاطرات و روایت‌هایی از روزهای زندان قصر به یادگار گذاشته‌اند؛ از شکنجه و بازجویی‌های طاقت‌فرسا تا دوستی‌ها و همدلی‌ها در سلول‌های تاریک.
نظرات کاربران