«سبزه میدان» از میدان‌های مهم دارالخلافه تهران و میدان اصلی شهر در دوره قاجار بود. تا پیش از تخریب های گسترده این میدان در دوره پهلوی اول، سبزه میدان محل روضه خوانی و عزاداری محرم به ویژه روز عاشورا بود. با تغییراتی که بعدها در وضع آن انجام شد، آن سنت و شیوه عزاداری در سبزه میدان نیز به فراموشی سپرده شد.
جواد سخا، در نوشتاری که در کتاب رویدادها و یادمان های تاریخی که به کوشش ناصر تکمیل همایون گردآوری شده است، چگونگی تبدیل سبزه‌میدان به محل عزاداری روز عاشورا و فراموشی سنت آن را تشریح کرده است.
او در پیش‌درآمدی به ریشه این مراسم در ری اشاره کرده و در شرح آن نوشته است: «ری در سال ۲۳ قمری (۶۴۴ میلادی) به دست مسلمانان مفتوح شد و دین اسلام به تدریج در این سرزمین نفوذ کرد. اهالی ری نخست به طریقه سنت و جماعت عمل می‌کردند اما از همان هنگام مذهب تشیع نیز در آنجا پیروانی داشت، چنانکه تنی چند از اصحاب حضرت امام محمد باقر (ع) متولد به سال ۵۷ یا ۵۹ قمری (۶۷۷ یا ۶۷۹ میلادی) و متوفی به سال ۱۱۷ قمری (۷۳۵ میلادی) از اهالی ری بودند. با به قدرت رسیدن آل بویه که سلسله‌ای ایرانی‌نژاد و شیعی‌مذهب بود و میان سال‌های ۳۲۲ تا ۴۴۸ قمری (۹۳۴ تا ۱۰۵۶ میلادی) بر بخش بزرگی از ایران و عراق فرمان می‌راند، شیعیان آزادی عمل فراوانی کسب کردند و تا آنجا پیش رفتند که به طور علنی آیین سوگواری امام حسین (ع) را برپا کردند.
این وضع با قدرت یافتن غزنویان به‌هم خورد اما با روی کار آمدن سلجوقیان، شیعیان تا حدی مقام و منزلت پیشین را به دست آوردند.
در این هنگام شیعیان ری مجالس تعزیت خاندان پیامبر (ص) را آزادانه برپا می‌کردند. ]البته که [عزاداری بر مصایب خاندان پیامبر (ص) در ری خاص شیعیان نبود.
شیعیان ری محل خاصی برای برگزاری آیین سوگواری شهدای کربلا داشتند که «زعفران جای» نام داشت. «قوامی رازی» در مرثیه چنین گفته است:
بنگر چه صعب درد بود درد قتل اوی / کان تیر شب ز روز درخشنده آورد
آرد به زعفران جا هر سال گریه‌ها / آن زعفران که خاصیتش خنده آورد
خوارزمشاهیان بساط سلجوقیان را برچیدند اما مردم هنوز این دگرگونی را باور نداشتند که مغولان با شمشیرهای آخته از گرد راه رسیدند و آنچنان ویرانی به بار آوردند که در خیال نمی‌گنجید.
ری از شهرهایی بود که در این حمله و غارت خسارت زیادی متحمل شد و می‌توان گفت که دیگر عظمت و شکوه دیرین را نیافت و مردم زیادی از آن شهر کشته شدند. تسلط ایلخانان بر ایران تا حدی آرامش را به کشور بازگرداند و ری به دستور غازان خان، مرمت و تعمیر شد (رشیدالدین فضل‌الله، تاریخ مبارک غازاتی). بیشتر اهالی ری در این زمان بر مذهب تشیع بودند. به نوشته «حمدالله مستوفی» : «اهل شهر و اکثر ولایات شیعه اثنیعشری‌اند الادیه قوهه و چند موضع دیگر که حنفی باشند» (مستوفی، نزهه‌القلوب).
سرانجام ری بر اثرات حملات متعدد و درگیری‌های گوناگون رو به ویرانی نهاد و ساکنانش به روستاهای نزدیک رفتند. از نزدیک‌ترین این قراء، قریه تهران بود. تهران از نظر مذهبی وضعیتی همانند ری یافت و شیعیان اکثریت داشتند و همانطور که مردم ری مراسم سوگواری در مصایب خاندان پیامبر (ص) را در محل مخصوصی برگزار می‌کردند. پس از برپایی برج و باروی شاه طهماسبی و توسعه شهر، اهالی تهران نیز سبزه‌میدان را برای برپایی این مراسم انتخاب کردند که فضایی باز و نسبتا وسیع به شمار می‌رفت.
سبزه‌میدان یا به نوشته اعتمادالسلطنه «سبزی میدان» (تاریخ منتظم ناصری) به مرور به صورت یکی از میدان‌های بزرگ شهر تهران درآمد و به دلیل آنکه به «روزگار زندیه در پهنه سبزه‌میدان و آن حوالی سبزی‌های خوردنی کشت می‌شد» (کریمان، هران در گذشته و حال)، آن را به این نام خواندند. سبزه‌میدان که در جنوب ارگ قرار داشت به «میدان تخته پل» نیز معروف بود. این نام را به دلیل یک پول تخته‌ای که روی خندق بین شهر و ارگ قرار داشت و این میدان را به میدان جلو ارگ متصل می‌کرد، بدان داده بودند.
این مکان بعدها وضع بدی پیدا کرد و به نوشته صاحب روضه‌الصفا: «سال‌های بسیار محل ذبح گاو و گوسفند و جیفه مردار… بود و گناهکاران واجب‌القتل را در آن محل بر دار می‌زدند و فی‌الواقع بسیار ناشایسته و ناپسند بود… حضرت شاهنشاهی مقرر فرمود که این مکان لایق را سرایی دولتی تاجرنشین سازند و چنین کردند و اکنون محلی پاک و جایی باصفاست» (هدایت، تاریخ روضه‌الصفای ناصری).
سبزه میدان محل تجمع اهالی تهران در مراسم و آیین‌های گوناگون بود، از جمله در ماه محرم‌الحرام به خصوص روز عاشورا دسته‌های عزادار محلات شهر در کوچه و بازار به حرکت در می‌آمدند و سرانجام در سبزه میدان جمع می‌شدند و به روضه‌خوانی و عزاداری و سینه‌زنی می‌پرداختند. (نجمی، دارالخلافه تهران)
با تغییراتی که بعدها در وضع سبز میدان داده شد این سنت فراموش شد.»
در دوره پهلوی، به ویژه در زمان رضا شاه، تغییرات اساسی در بافت سبزه میدان ایجاد شد. این تغییرات شامل تخریب بخش‌هایی از میدان و تغییر کاربری برخی از فضاهای آن بود. از مهم‌ترین تغییراتی که در این دوره رخ داد، تخریب ضلع شمالی سبزه میدان بود. این اتفاق ضربه بزرگی به کالبد تاریخی میدان وارد کرد.
سبزه میدان در موقعیت جغرافیایی کنونی، در خیابان ۱۵ خرداد و محله بازار تهران واقع شده است و با آنکه سنت عزادارای به شیوه گذشته در این محل اجرا نمی‌شود، اما محله بازار تهران و محدوده کنونی سبزه‌میدان، اکنون یکی از کانون‌های عزاداری شهر تهران در دهه نخست ماه محرم و روز عاشورا به شمار می‌آید.
در ادامه ویدئوی بازسازی‌شده از عزاداری در سبزه میدان، احتمالا بین سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۴ خورشیدی را مشاهده می‌کنید. نسخه اصلی این فیلم کوتاه، سیاه و سفید و صامت بود که گروه بهشت بقیع، آن را رنگین‌سازی و صداگذاری کرده است.
نظرات کاربران